In de reeks SuperScript belichten we knappe afstudeerscripties van onze PXL-studenten. Ditmaal Karen Meylaers, die haar postgraduaat Groen Erfgoed afsloot met een maximumscore voor haar scriptie over een uitzonderlijke boom in Landen.
De meeste bomen worden veel ouder dan mensen. Als ze in goede omstandigheden kunnen groeien, overspant hun levensduur meerdere generaties van mensenlevens. Dat maakt hen getuigen van ons verleden. Menselijke activiteit in en rond een boom laat immers zijn sporen na. Door deze sporen te herkennen en te volgen, kunnen we het plaatselijke verleden reconstrueren.
Een verleden dat in snel tempo verloren gaat: de betrokkenen overlijden of trekken weg, oude tradities verdwijnen, oude technieken moderniseren, het landschapsgebruik verandert enz. Het verhaal van de boom gaat verloren of erger nog: de boom wordt achteloos geveld, omdat zijn waarde niet gekend is.
De ene boom is de andere niet
Alle bomen zijn waardevol, maar niet elke boom heeft een even rijke geschiedenis. Standplaats, leeftijd en vorm zijn belangrijke indicatoren, net als de beschikbaarheid van relevante mondelinge of schriftelijke bronnen. In het kader van de postgraduaatopleiding Groen Erfgoed zocht Karen Meylaers een boom die zou getuigen van het rijke landbouwverleden in haar woonplaats Landen. Een omvangrijke solitaire geknotte es (Fraxinus excelsior), op de hoek van een verkavelingsweg, werd haar getuige. Ze onderzocht zijn kenmerken, ouderdom, opeenvolgende eigenaars en functies, en eventuele verhalen. Na een bespreking van de erfgoedwaarde gaf Karen advies voor verdere bescherming, beheer en ontsluiting.
De geschiedenis bijeenpuzzelen
De stam van de knotes is volledig hol, een typisch kenmerk bij oude bomen. De exacte leeftijd van de boom bepalen door jaarringen te tellen is daardoor niet mogelijk. Maar een schatting op basis van zijn 4,36 m omtrek levert een leeftijdsindicatie van ca. 342 jaar op. Door de boom te knotten wordt de groei echter cyclisch vertraagd, waardoor knotbomen in de regel een veel hogere leeftijd bereiken. Een vergelijking met gelijkaardige knotessen in de houtig erfgoedinventaris leert dat de dikste, als monument beschermde knotes een omtrek heeft van 4,60 m en tot de oudste van België behoort.
Een chronologisch onderzoek van historische kaarten toont aan dat (de standplaats van) de knotes initieel langs een historische weg (Villaret 1745-48) en later een historische kruising van wegen (Primitief kadasterplan 1830-34) ligt. Als dusdanig deed hij dienst als kruispuntboom. Nu zijn nog maar twee van de oorspronkelijke vier kruispuntarmen aanwezig. De boom markeert ook al heel zijn leven als hoekboom de uiterste hoek en scheiding van twee aangrenzende kadastrale percelen. Een 40 jaar oude ijzeren hoekpaal, die bijna volledig in de boom is ingegroeid, is hiervan een recente getuige.
Aan de hand van getuigenissen, kadastergegevens, en patrimoniumdocumentatie zoals mutatiestaten, verkoop- en erfenisakten werd een historiek van eigenaars samengesteld. Met uitzondering van een kasteeleigenaar gaat het hier steeds om landbouwfamilies. De langst levende eigenaars getuigen over het gebruik van het knothout op de hoeve: als brandhout, aanmaakhout voor de kachel, mutsaards voor de bakoven en haksel voor de tuin. Diverse buurtbewoners vertellen over gebeurtenissen aan de opvallende boom. De brandsporen in de stamholte getuigen van de twee branden die hij heeft overleefd. Ook was hij de afgelopen eeuw ongewilde medeplichtige van enkele zelfmoorden van dorpsbewoners.
Wat is een boomleven waard?
Waardering is steeds een subjectief gegeven, maar kan wel onderbouwd worden met objectieve argumenten. Een eerste instrument hiervoor is de ‘Uniforme Methode voor Waardebepaling van bomen’ (Vereniging Voor Openbaar Groen). Deze houdt rekening met de omvang, houtprijs, boomsoort, standplaats, conditie, plantwijze, ecologische impact en erfgoedwaarde. Voor de knotes wordt een waarde van 71.213 euro bepaald.
Daarnaast is er ook de erfgoedwaarde op basis van de criteria van het Agentschap voor Onroerend Erfgoed. Aan de monumentale solitaire knotes kunnen we met de nodige onderbouwing ruimtelijk-structurerende, esthetische, culturele, historische, ecologische en wetenschappelijke waarde toekennen. Om in aanmerking te komen voor opname in de erfgoedinventarisatie moet er ook een toetsing komen voor 5 selectiecriteria. Er zijn motiveringen voor de criteria zeldzaamheid, herkenbaarheid, representativiteit en contextwaarde.
Bewaren voor de toekomst
Om na te gaan welke beschermingsmaatregelingen nodig zijn, wordt er eerst een analyse gemaakt van de actuele en toekomstige bedreigingen. Een belangrijke bescherming ligt in het kenbaar maken van de waarde. Enerzijds bij relevante partners zoals de gemeente, het regionaal landschap en de intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst. Anderzijds bij de eigenaar, beheerder en buurtbewoners. Hiervoor werden al acties ondernomen.
Om te vermijden dat de knotboom op termijn openscheurt door achterstallig onderhoud, werd een beheerplan opgesteld. Na visuele analyse door een boomverzorger zal de plaatselijke voormalige eigenaar het beheer opnieuw opnemen. Ook worden enkele onderbouwde voorstellen gedaan voor standplaatsverbetering, die ondertussen besproken werden met diverse professionals. Het Diagnosecentrum voor Bomen (INBO) werd geraadpleegd in verband met lichte tekenen van essentaksterfte.
De boom een stem geven
Kennis is niet veel waard als ze niet openbaar gebruikt wordt. Het doel is de boom ter plaatse herkenbaar te maken als erfgoedboom en het achterliggende verhaal te ontsluiten voor iedereen. Enkele concrete voorstellen in dit verband: een identificatiesymbool met QR-code en achterliggende website, met ook de mogelijkheid om aanvullende getuigenissen in te dienen. Een visuele omkadering van de boomspiegel en een simpele zitplaats kunnen de aandacht trekken en waardering voor de site verhogen.
Karen Meylaers (2024). Historisch onderzoek naar een monumentale knotes. Waardebepaling, beheeradvies en ontsluitingsvoorstel. Hasselt: PXL, afstudeerscriptie postgraduaat Groen Erfgoed.
Contact: karen.meylaers@gmail.com
De afstudeerscriptie van Karen Meylaers leverde ook een mooie TVL-reportage op.
