In de reeks SuperScript belichten we knappe eindscripties van onze PXL-‘junior-collega’s’. Deel 6: Walda Verbaenen, Master of Arts in Visual Arts – Reading Type and Typography, over de kracht van letters…
Ieder van ons treedt op zesjarige leeftijd een nieuwe wereld binnen, dankzij de leerplicht in België. Letters geven ons de kans om kennis te kunnen delen en vergaren, maar vormen ook de basis om een taal aan te leren en daardoor met elkaar te kunnen communiceren. Lezen en schrijven zijn binnen onze maatschappij onmisbaar. Toch blijkt het leren lezen niet voor iedereen even vlot te verlopen.
Uit onderzoek blijkt dat één op de tien Belgen moeite heeft met lezen en schrijven… en één op vijf nieuwkomers in Vlaanderen analfabeet is. Onze maatschappij evolueert meer en meer naar een culturele mix. Het niet of moeilijk kunnen aanleren van een nieuwe taal kan een struikelblok vormen tot communicatie en integratie.
Onderwijs speelt hierbij een belangrijke en ondersteunende rol. Recht op onderwijs is een van de dertig universele rechten van de mens, waarbij de ontwikkeling van de menselijke persoonlijkheid voorop staat. Kan de bouwsteen van taal, een letter, een oplossing bieden om elkaar te begrijpen en samen te leven? En kan een letter ook de identiteit, de klankkleur en eigenheid van een taal visueel weergeven?
Eén op de tien Belgen heeft moeite met lezen en schrijven
Integratie dankzij taal
Taal en cultuur zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De Franse kunstenaar Ben Vautier, die taal gebruikt als middel binnen zijn kunstwerken, kon het niet mooier verwoorden in zijn werken: ‘Er is geen volk zonder taal’ en ‘Er is geen taal zonder cultuur’.
Het aanleren van een nieuwe taal blijkt niet altijd even gemakkelijk te verlopen. Een nieuwkomer in Vlaanderen dient een verplichte inburgeringscursus te volgen, waartoe ook het aanleren van de Nederlandse taal behoort. Op zestien weken dient een taalcursus afgerond te zijn.
Kan je onze Nederlandse taal op zo’n korte tijd aanleren aan iemand die ons schrift niet kent, en daarnaast misschien zelfs nooit heeft leren lezen of schrijven?
Meer klanken dan letters
Door de kenmerkende uitspraak heeft elke taal een eigenheid. Wat de uitspraak (fonologie) van onze Nederlandse taal betreft, lijkt de logica voor iemand die onze taal niet spreekt wel eens zoek te zijn. We kennen 26 letters in ons alfabet, maar gebruiken met deze letters meer dan 40 klanken. Letters kunnen daardoor, ook al vormen ze de bouwstenen van taal, een struikelblok vormen om de juiste uitspraak van taal aan te leren.
Vanuit dit gegeven werd onderzocht of er via de aanpassing van de vorm van letters een ondersteuning kan geboden worden binnen het proces van het leren lezen (met de juiste uitspraak ervan).
Ontwikkeling van een nieuw letterbeeld: Phonotype
De naam Phonotype verwijst naar ‘Phono’ (de fonologie van een taal) verweven in ‘Type’ (het lettertype, letterbeeld).
Binnen in het letterbeeld wordt elke klank die afwijkt van de klanken van de 26 letters van het Nederlandse alfabet op een nieuwe manier weergegeven.
Een klinker die langer wordt uitgesproken is daadwerkelijk ‘langer’ weergegeven, uitgerekt dus:
Voor de klinkers ‘a’ en ‘e’, die meerdere uitspraken kennen, geeft dit het volgende letterbeeld:
Letters die samen een nieuwe klank vormen, worden aan elkaar gekoppeld, waardoor één letterbeeld één klank visualiseert, zoals hieronder weergegeven.
Letters die verschillende uitspraken kennen worden op verschillende manieren weergegeven, zoals de ‘c’ in het woord ‘circus’, of de ‘d’ in het woord ‘gedroomd’.
Naast de visuele voorstelling is de uitspraak van de afwijkende klanken opgenomen en geregistreerd in QR-codes, zodat deze op elk moment door de beginnende lezer kunnen worden beluisterd.
En het Internationaal Fonetisch Alfabet?
Je kan je afvragen waarom dit onderzoek en masterproject nut heeft terwijl het IPA – het Internationaal Fonetisch Alfabet – duidelijk weergeeft hoe klanken van verschillende talen dienen uitgesproken te worden.
Natuurlijk is het IPA een waardevol hulpmiddel om de juiste uitspraak van taal aan te leren. Maar… om het fonetisch alfabet te kunnen gebruiken dien je al te kunnen lezen, en daar zit het knelpunt voor wie nog niet kan lezen. Het Internationaal Fonetisch Alfabet is voor deze doelgroep daarom een onverstaanbare codetaal naast de nieuwe taal die wordt aangeleerd.
Toekomst van Phonotype
Uiteraard is dit nog maar het startpunt. Verder onderzoek is nodig om dit lettertype definitief te ontwikkelen en te testen of het effectief het ‘leren lezen’ (met de juiste uitspraak) kan vergemakkelijken. Het experiment is gebracht binnen het lettertype Times New Roman, en wordt nu herzien naar een nieuw lettertype voor de verdere testfase.
Door de herkenbaarheid van de oorspronkelijke letter te behouden kan er, nadat de beginnende lezer in een gevorderd stadium komt, een volgende fase gekozen worden, die meer zal evolueren naar de ‘normale’ letter van het alfabet.
Dankzij winst in de C-Mine Student Award van de stad Genk (juni 2019) zal het Phonotype-project uitgetest worden met gedrukt materiaal, binnen organisaties die anderstaligen de Nederlandse taal aanleren en beginnende lezers.
Na de bevindingen van de testfase zal het project verder worden bijgeschaafd, en worden uitgebreid naar andere Europese talen.
Door het visualiseren van de klank van taal, krijgt taal een eigen letterbeeld. Taal wordt daardoor zichtbaar aan de hand van de kenmerkende klanken, waardoor het een eigen visuele identiteit krijgt.
Kan de bouwsteen van taal, een letter, een oplossing bieden om elkaar te begrijpen en samen te leven?
Het verloop van het project kan worden gevolgd via www.phonotype.be. Via het contactformulier op de website kan informatie aangevraagd worden.
Walda Verbaenen (2019). Phonotype. The Visual Identity of a Language According To Its Phonology. Hasselt: PXL, Master of Arts in Visual Arts – Reading Type and Typography. Promotor: prof. dr. Ann Bessemans.
Contact: walda.verbaenen@student.pxl.be
Zie ook www.phonotype.be
De masterscriptie van Walda is een van de vijf op de shortlist van de Klasseprijs, een prijs van Vlaamse Scriptieprijs vzw voor de beste onderwijsscriptie van Vlaanderen.
Lees ook het interview met Walda van Vlaamse Scriptieprijs vzw of dit Nieuwsblad-artikel.
Walda zal haar Phonotype-project verder ontwikkelen binnen een doctoraatsonderzoek.
