Studenten en docenten die samen met gedetineerden tuinen ontwerpen voor Leuven Centraal. Daar had de grondlegger van het Belgische gevangenissysteem Emile Ducpétiaux omstreeks 1830 nu eens niet aan gedacht. Maar kijk, zoveel jaren later gebeurt het en valt het in Europa nog onbeminde concept meteen in de internationale prijzen. De European Award for Gardens for Health and Care om precies te zijn.
Docenten Johan Lemmens (53) en Kathleen De Clercq (47) zijn beiden verbonden aan de Hogeschool PXL. Johan als opleidingshoofd van de opleiding Ergotherapie en als onderzoeker werkzaam rond het thema ‘Groen en detentie’ aan PXL-Healthcare. Kathleen is actief binnen de opleiding Agro- en Biotechnologie, in de afstudeerrichting Groenmanagement. “Ik heb groen en natuur altijd benaderd vanuit de betekenis voor de mens en dit komt goed tot uiting in het interdisciplinair onderzoek rond ‘groen en detentie’ dat ik samen met Johan Lemmens uitvoer”, zegt De Clercq.
Terra Therapeutica
“De Hogeschool werkt sinds 2015 samen met vzw Terra Therapeutica”, gaat De Clercq verder. “Die vzw legt zich toe op betekenisvolle groenactiviteiten voor zorgbehoevenden. Het zijn steeds de zorginstellingen die een vraag stellen aan de vzw en vervolgens gaat Terra Therapeutica na hoe een samenwerking met de PXL-opleidingen Ergotherapie en Groenmanagement mogelijk is door studenten in de zorginstellingen stage te laten lopen of door studenten in projecten en bachelorproeven een oplossing te laten uitwerken voor de concrete vraagstelling.
Zo kwam in 2016 de eerste vraag vanuit de hoek ‘detentie’ uit de gevangenis van Wortel. Het werd duidelijk dat gedetineerden ook een zorgvraag hebben en vaak te kampen hebben met depressie. Een gevolg van weinig tot geen zingeving doorheen de dag. Een tuin kan daar een oplossing voor bieden en zo ontstond een eerste groentetuin in Wortel onder leiding van studenten Ergotherapie en Johan Lemmens. Vanuit de gevangenis van Leuven Centraal kwam een gelijkaardige vraag, maar daar kreeg het project een meer interdisciplinair karakter.”
Eigen tuin
“Terra Therapeutica onderzocht wat de tuinwensen of tuindromen waren voor de gevangenen van een specifieke vleugel van deze gevangenis”, vertelt Johan Lemmens. “Vervolgens begeleidde een student Groenmanagement het ontwerpproces met de gevangenen die effectief met schetsen een tuinontwerp maakten. Die schetsen werkte de student uit tot een uitvoerbaar en betaalbaar project. De tuin werd door directie, personeel, studenten, Terra Therapeutica en vooral gedetineerden aangelegd. Het onderhoud gebeurt nu door de gedetineerden die het als ‘hun tuin’ zijn gaan beschouwen.”
Nooit eerder onderzocht
“De jaren daarna vonden meerdere stages plaats binnen Leuven Centraal”, gaat Lemmens verder. “Studenten Ergotherapie en Groenmanagement onderzochten of de tuin voldeed aan de behoeften van de gevangenen en welke aanpassingen er eventueel moesten gebeuren. Dit proces van dromen over een tuin, het ontwerpen, onderhouden, veranderen van en leren in een tuin geeft gedetineerden elke dag opnieuw zin in het leven en is bijzonder interessant onderzoeksmateriaal. Het is een thematiek die in Vlaanderen nog nooit eerder werd onderzocht.”
Internationale aandacht
“Met workshops georganiseerd door de PXL-opleiding Ergotherapie leren de gedetineerden nog steeds bij, zowel op het vlak van soft skills – doorzettingsvermogen, afwerking, planmatig werken – als op het vlak van hard skills, de tuinbouwtechnieken”, weet Kathleen De Clercq. “Het is dit uniek participatief verhaal dat de aandacht trok van de juryleden omdat ze hierin een project zien dat een voorbeeld kan stellen. Het blijkt immers dat deze benadering niet alleen voor Vlaanderen een uniek verhaal is, maar ook in andere Europese landen ongekend is. Het trok zelfs de aandacht van de Vlaamse Bouwmeester en de tuin werd besproken in de Nederlandse publicatie ‘Productief groen in justitiële inrichtingen‘ van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties van 2021.”
Iedereen met een bang hartje
“Alle studenten, lectoren en onderzoekers gaan de eerste keer de gevangenis in met een klein hartje”, zegt Lemmens. “Het is dan ook niet meteen een leuk plekje om te toeven, hè. Je hebt vooroordelen of een bepaald beeld van iemand die in de gevangenis terechtkomt. Dat beeld wordt onmiddellijk onderuitgehaald, en zeker in Leuven, waar gevangenen eigenlijk in gewone kleren rondlopen. Van het moment dat je praat met een gedetineerde moet je toegeven: dit zijn mensen zoals jij en ik, maar ooit is het eens zo erg fout gelopen dat opsluiting de beste oplossing was. Vaak zien ze dat zelf ook zo en beschouwen ze de gevangenis als hun woonplaats. En bijgevolg de tuin ook als hun tuin.”
Seizoenen in de gevangenis
“Niet alle gevangenen krijgen het voorrecht om de tuin te bezoeken of erin te werken”, benadrukt Johan Lemmens. “Het zijn die uitverkorenen waarmee wij in contact komen. Ze moeten dat tuinbezoek of die tuinactiviteiten als het ware verdienen, door hun goed gedrag of doordat ze berusten in hun levenslange opsluiting en daardoor de gemakkelijke gevangenen zijn. Het is hun quarantaine, maar dan voor nog heel veel jaren, of misschien zelfs voorgoed. Dus kunnen ze er maar het beste van maken door te genieten van wat de tuin hen nog te bieden heeft. De ene dag is dat het bezoek van een mus of een vlinder, een andere dag is dat een rijpe tomaat of een ontluikende bloem. Het is op weersomstandigheden na voor hen de enige manier om nog iets van seizoenen gewaar te worden. Toch willen we in andere gevangenissen ook kijken hoe voor gedetineerden met het oog op vrijlating het werken in de tuin als voorbereiding kan dienen voor de re-integratie in de maatschappij. Zo loopt er momenteel een project in de gevangenis van Hasselt, waar gedetineerden mee een bezoekerstuin helpen realiseren.”
Geen geweld à la Hollywood
“Ik wist niet wat mij te wachten stond”, vertelt de Genkse PXL-Ergotherapiestudent Aleyna Kurt. “Ik ging naar de gevangenis met een beeld dat ik via Hollywoodfilms had meegekregen: veel geweld en agressie, weet je wel. Maar na een week werd dat beeld compleet omgeturnd. De gevangenis voelt eerder familiaal aan, weliswaar met strikte regels. Geweld en agressiviteit heb ik zelf in mijn weken daar niet ervaren. De samenwerking met de gedetineerden verliep ook veel beter dan ik had verwacht. De eerste twee weken wist ik niet hoe ik mij moest gedragen tegenover de gedetineerden. Na die twee weken merkte ik op dat ik dat gevoel helemaal niet moest hebben. Het zijn gewoon mensen zoals jij en ik. Velen stellen zich open tegenover mij en nemen mij in vertrouwen door hun verhaal te vertellen. Het feit dat ik met enkele gedetineerden en cipiers een goede band heb kunnen opbouwen, geeft mij een veilig gevoel. Als je respect geeft, krijg je het ook terug. Ik ben dan ook erg blij dat ik deze ervaring heb kunnen opdoen. Ik heb hier als student maar ook als mens veel kunnen leren.”
Vragen stromen binnen
“Sinds het succes in Leuven Centraal en Wortel stromen de vragen van andere gevangenissen binnen”, besluit Kathleen De Clercq. “Brugge, bijkomende groeninrichtingen in Leuven Centraal, Merksplas, Hasselt, noem maar op. Want niet alleen voor gevangenen is dit een betere leefomgeving, ook voor de cipiers en de directie zorgt de tuin voor een betere werkomgeving. En daar stopt het niet, want al dat groen produceert zuurstof waar zelfs de omwonenden van de stad Leuven van meeprofiteren. Dat past dan weer prima in het klimaatplan van de stad Leuven.”
Contact: johan.lemmens@pxl.be / kathleen.declercq@pxl.be
