In de reeks SuperScript belichten we knappe eindscripties van onze PXL-‘junior-collega’s’. Deel 11: Deniz Kaya, afgestudeerd als Master of Arts in Visual Arts – Reading Type and Typography, over hoe grafisch en typografisch ontwerp kan bijdragen tot wiskunde-initiatie in het kleuteronderwijs.
De verkenning van educatieve prentenboeken voor kinderen om wiskundige initiatie te onderrichten – vanuit het perspectief van grafisch en typografisch ontwerp
In veel boeken wordt de relatie tussen illustratie en typografie weggelaten. Verwijzend naar het beperkte gebruik van illustratie om als ondersteunend hulpmiddel te dienen in plaats van het primaire doel van de mogelijkheid van verkenning door visuele aanwijzingen te geven. Een boek is echter een medium om informatie door te geven: door de grenzen te testen en de beruchte definitie te vernieuwen, kan een boek disciplinaire functies overschrijden. Kinderen vinden educatieve boeken vaak te schools aanvoelen.
Experimenteel onderzoek, een ontwerpstudie
Mijn ontwerpstudie bepaalt hoe een innovatieve benadering van wiskundeonderwijs aan kleuters door middel van grafisch ontwerp – illustratieve en typografische vormgeving – kan bijdragen tot onconventionele methoden voor urgente wiskundige onderwijsbehoeften. Vertrekkend van bestaand onderzoek in educatieve prentenboeken voor kinderen, bouwt deze ontwerpstudie verder op hoe te innoveren op een design-manier, maar ook, meer specifiek, de bedoelde theorie over wiskunde erachter. Het ontwerp heeft de potentie om effectiever, aantrekkelijker te zijn en zelfs om meer nieuwsgierigheid te wekken door middel van verschillende verhalen.
In deze ontwerpstudie biedt de gepresenteerde reeks prentenboeken frisse inzichten en een meer functionele benadering van innovatief ontwerp door de bepaling van een specifieke illustratieve stijl, het gebruik van tactiliteit en interactiviteit, het geharmoniseerde gebruik van illustratie en typografie en door het gebruik van steunkleuren in een strikt schema om kleur betekenisvol te maken. Door wiskundige initiatie te implementeren in prentenboeken, ervaren kinderen een vroege kennismaking met wiskunde, waar ze later profijt van zullen hebben. De serie boeken vormt een brug tussen kleuter- en lager onderwijs, een hulpmiddel om een innovatieve benadering van materialen te introduceren op basis van de transformatie van traditioneel grafisch ontwerp, boekontwerp en lay-out. Op deze manier draagt het boekontwerp bij aan een dieper begrip en inzicht in het (ontwerp) onderzoeksveld, in verwijzing naar onconventionele methoden gebaseerd op onderzoeksparameters voor kinderen en opvoeders.
Parameters en basisprincipes voor kinderboeken
Afbeeldingen versterken de betekenis van de woorden, of de woorden vullen de afbeelding aan zodat verschillende informatie in de twee communicatiemodi een meer complexe dynamiek oplevert. Daarnaast biedt tactiliteit van boeken voor kinderen meer dan een klassiek voelboek met onder andere texturen van textiel. Ontwerpanalyse van tactiliteit door middel van ontwerpkenmerken, zoals papiergewicht, bind- en druktechnieken en navigatie. Voor de verbetering van visuele communicatie zijn verhalende opvattingen gebaseerd op ontwerp, eenvoud en functionaliteit; illustraties worden op een doordachte en functionele manier gemaakt. Er wordt te vaak te veel nadruk gelegd op duurzame materialen of schattige lettertypes, die de overhand nemen op tactiele en visuele informatie waar de kinderen mee te maken hebben. Navigatie is de basis van visuele vorm: compositie, principes, harmonie, de dialoog tussen pagina’s. Visuele navigatie van afbeeldingen leent zich voor de basisprincipes van symboolherkenning (vorm, kleur, negatieve/positieve vormen) die leidt tot lettervormen. Om letters te onderscheiden, is het essentieel om soortgelijke en verschillende lettervormen te herkennen, verwijzend naar het cognitieve vermogen om elementen te scheiden op basis van contrast.
Traditionele kinderboeken zijn gebouwd op reductionistische principes die uiteindelijk de creativiteit verminkten en kinderen trainen in lineair denken en leren door herhaling. Om deze trend tegen te gaan, kunnen prentenboeken worden gebaseerd op het concept van aanraking, wat een voordeel is van papieren boeken ten opzichte van digitale boeken. Als boekontwerper speelt het besef van tactiliteit ook een rol in onze waardering van boeken als esthetische objecten. De combinatie van auteur, ontwerper en drukker is een ambachtelijke traditie die resulteert in de ontwikkeling van typische visuele attributen die nauw verband houden met (de percepties van) gebruik, waarbij visuele communicatie wordt gecombineerd met tekstuele en sensorische communicatie. Door tactiliteit leren kinderen niet hoe ze een boek ‘lezen’, maar het helpt ze begrijpen hoe combinaties van pagina’s en de tactiliteit ervan, van visuele en formele elementen ons in staat stellen dingen uit te drukken, zoals wiskundige concepten (ter ondersteuning van wiskundige initiatie).
Effectief visualiseren: informatie prikkelen, genereren en overbrengen
Om de zelfstandigheid van een kind te bevorderen, worden visualisaties gebruikt die duidelijkheid en betekenis geven aan een lineaire verhaallijn. Dit geeft hen ruimtelijk inzicht en illustraties geven de werkelijkheid weer door alleen de meeste noodzakelijke kenmerken van het concept of de context waarnaar ze verwijzen te visualiseren. Er kan worden verwezen naar concrete situaties waarin verschillende stappen worden voorgesteld. Door middel van een visueel karakterset wordt de betekenis van een context of concept duidelijk. Op deze manier kan een kind ook een verband leggen tussen het object en de situatie.
Gebaseerd op het verrassende effect van de onverwachte, onvoorziene en fantastische aspecten van de werkelijkheid, was het doel om de visueel verbluffende speelsheid van een verhaal te combineren met het formele verhaal. Dit ontwerpend onderzoek naar educatieve prentenboeken verheldert het combineren van onderwijs met spel, waarbij leerdoelen aan de orde komen, maar het roept ook de vraag op naar de hedendaagse (educatieve) boekvormgeving. Is een meer innovatieve ontwerpbenadering van boekontwerp bijvoorbeeld ook effectiever? Draagt een eigentijdse benadering van boekontwerp als gevolg van onderwijsveranderingen bij aan het verbeteren van het onderwijs?
De ontwerpstudie is bedoeld om effectieve, onconventionele methoden te bieden voor dringende onderwijsbehoeften, namelijk wiskundige initiatie. Een innovatieve benadering van prentenboeken heeft tot doel de intellectuele onafhankelijkheid van kinderen te bevorderen door middel van een actieve, sensorische en speelse probleemoplossende oefening door de boekpagina als laboratoriumeenheid te gebruiken. Dit geeft aan dat geschikte educatieve hulpmiddelen de creativiteit, het complexe denken en de onafhankelijkheid van kinderen stimuleren.
Dit onderzoek is verder toepasbaar voor andere afdelingen van het onderwijssysteem, in verschillende reeksen boeken, vooral om de ontwerpfactoren op een kwalitatief wetenschappelijke manier te testen en dieper te onderzoeken. Er is onderzoek gedaan naar ontwerpparameters voor kinderboeken; het onderzoek naar een innovatieve manier van onderwijskenmerken als hulpmiddel voor het basisonderwijs wordt echter nooit op dit niveau getest.
Deniz Kaya (2020). The exploration of children’s educational picture books for learning informal mathematical knowledge – from the perspective of graphic and typographic design. Hasselt: PXL, Master of Arts in Visual Arts – Reading Type and Typography. Promotoren: prof. dr. Ann Bessemans, dr. Maria Pérez Mena.
Contact: deniz.kaya@student.pxl.be
De masterscriptie van Deniz was een van de tien op de longlist van de Klasseprijs 2020, een prijs van Vlaamse Scriptieprijs vzw voor de beste onderwijsscriptie van Vlaanderen.
