In de reeks SuperScript belichten we knappe bachelorproeven van onze PXL-‘junior-collega’s’. Deel 18: Florian Loosen, afgestudeerd als bachelor bouw, over de sleutelrol die losmaakbare materialen spelen voor de circulaire bouweconomie van morgen. ‘Als we de boel aan elkaar plakken, krijgen we het ook niet meer los…’
Als we de boel aan elkaar plakken, krijgen we het ook niet meer los…
Denk even terug aan de laatste keer dat je iets hebt moeten weggooien omdat het niet meer werkte. Was dat omdat alles van dit product niet meer functioneel was of enkel omdat een bepaald onderdeel niet meer functioneerde zoals het hoorde? En zou het niet fijn geweest zijn als je enkel dat ene onderdeel dat niet meer werkte, kon vervangen in plaats van alles weg te gooien?
Uit analyse van producten die op het stort belanden, blijkt dat in de meeste gevallen slechts een onderdeel niet meer naar behoren functioneert. Niet het hele product dus. En vaak kan dat onderdeel niet vervangen worden, omdat het ofwel niet meer toegankelijk is ofwel omdat het niet meer losgemaakt kan worden. Er worden dus eigenlijk veel meer materialen weggegooid dan noodzakelijk is. Niet echt duurzaam en niet goed voor de planeet, want er moeten steeds nieuwe grondstoffen ontgonnen worden voor de productie van nieuwe items.
Losmaakbaarheid de sleutel tot hergebruik
Het concept ‘Design for Disassembly’ verwijst naar de praktijk waarbij producten ontworpen worden die gemakkelijk uit elkaar kunnen worden gehaald voor reparatie, recycling of verwijdering. Die aanpak vermindert niet alleen afval en bevordert niet alleen duurzaamheid, maar maakt producten ook op lange termijn efficiënter en kosteneffectiever. Door te ontwerpen met demontage in gedachten, kunnen fabrikanten producten creëren die gemakkelijker te onderhouden en te upgraden zijn, waardoor vervanging minder nodig is en de levensduur van het product wordt verlengd. Deze aanpak komt zowel het milieu als de consument ten goede en bevordert een duurzamere en verantwoordere productieaanpak.
80% van de milieu-impact van een product wordt bepaald in de ontwerpfase.
K. Van Doorsselaer
Ook in de bouwsector stelt zich dit probleem
In de bouwsector – lees: een sector die op zichzelf verantwoordelijk is voor een derde van het grondstoffenverbruik – is deze logica geen overbodige luxe. Momenteel worden we geconfronteerd met een enorm patrimonium aan gebouwen dat ofwel gerenoveerd ofwel afgebroken zal worden. Omdat men vroeger niet stilstond bij de noodzaak om producten en materialen te kunnen hergebruiken, werd alles onherroepelijk met elkaar verbonden. Denk maar aan een betonnen vloer waarin alle leidingen zijn verwerkt, of een muur van bakstenen die op elkaar gemetseld is en daarna bepleisterd wordt.
Het hergebruik van deze materialen wordt beperkt door de manier waarop er gebouwd werd. Enige oplossing is dan nog alles af te breken en hopelijk een deel te recupereren door recyclage. En ja, gelukkig zijn we ondertussen goed geworden in het recycleren van materialen, maar toch kan dit nog beter…
Recyclage is business as usual
Recycleren is beter dan verbranden of dumpen op een stort, maar in het licht van de circulaire economie zijn we op zoek naar hoogwaardige manieren om producten en materialen te kunnen hergebruiken. En dat alles liefst zonder de noodzaak aan nieuwe grondstoffen of overmatig energiegebruik.
Zo is het mogelijk de transitie te maken van een lineaire economie – die berust op roofbouw en vervuiling – naar een circulaire economie, die zorg draagt voor elkaar en de planeet.
Circulaire duurzame gebouwen
Als we in de toekomst niet voor dezelfde problemen willen komen te staan, moet het anders. Als we echt duurzame gebouwen willen neerzetten, moeten we rekening houden met aanpassingen, renovaties of veranderingen in de toekomst.
The aim of sustainable design should be a design of transformable building structures made of components assembled in a systematic order suitable for maintenance and replaceability of single parts.
E. Durmisevic
Enerzijds zou het gebouw zelf gemakkelijk mee moeten kunnen evolueren met de veranderende noden van de gebruiker. En anderzijds zouden de gebruikte bouwelementen gemakkelijk verwijderd en vervangen moeten kunnen worden. De cruciale factor in dit verhaal is losmaakbaarheid. Als we materialen willen kunnen hergebruiken, dan moeten ze toegankelijk zijn en gemakkelijk terug uit elkaar gehaald kunnen worden.
Losmaakbaarheidsindex
Met mijn onderzoek wou ik de verschillende bouwactoren meer inzicht geven in de manier waarop ze bouwen. Hiervoor heb ik een spreadsheet ontwikkeld waarmee de losmaakbaarheid geanalyseerd kan worden. Met dit werkdocument kan het werkveld aan de slag en kunnen zij al in een vroeg stadium aanpassingen doorvoeren die de losmaakbaarheid bevorderen.
Als we de verschillende aspecten van losmaakbaarheid nader bekijken, zijn er vier zaken die een rol spelen. In de eerste plaats speelt het soort verbinding een bepalende rol: die bepaalt of iets al dan niet losgemaakt kan worden. Een schroef kan bijvoorbeeld gemakkelijker losgemaakt worden dan een nagel.
Een tweede aspect is de toegankelijkheid van die verbinding. Als diezelfde schroef daarna afgedekt wordt met een ander materiaal, dan belemmert dit de mogelijkheid om de schroef los te maken. Te veel handelingen om tot aan de verbinding te komen, verhogen de kans op beschadigingen en zijn tijdrovend en arbeidsintensief.
Een derde aspect dat in rekening gebracht wordt, zijn doorkruisingen. Zijn er andere materialen die doorheen de gemonteerde elementen lopen en die op hun manier een mogelijke demontage belemmeren?
Een laatste aspect dat invloed heeft op de losmaakbaarheid is de compositie van het geheel van de onderdelen. Kan ik het specifieke element vervangen of verwijderen zonder dat andere elementen hiervoor verwijderd moeten worden? Denk maar aan een OSB-plaat met een tand-en-groefsysteem. Door de manier waarop deze platen in elkaar klikken, kan je soms niet anders dan bij demontage de omgekeerde weg volgen van de montage. Soms moet er veel meer afgebroken worden dan noodzakelijk is.
Ter illustratie werd dit werkdocument gebruikt om een traditioneel ontwerp om te vormen naar een losmaakbaar ontwerp. De resultaten tonen aan dat hoewel volledige losmaakbaarheid en hergebruik wellicht niet haalbaar is, het realistisch is om de losmaakbaarheid te verdubbelen, wat een aanzienlijke verbetering is ten opzichte van de povere resultaten van de traditionele bouwmethode.
People Planet Prosperity
Een verbetering van de losmaakbaarheid kan ervoor zorgen dat materialen hoogwaardiger hergebruikt worden. Zo moeten er ook minder nieuwe materialen geproduceerd worden. Iedereen in de levenscyclus van een gebouw zou hiervoor zijn verantwoordelijkheid op zich moeten nemen, te beginnen bij het ontwerp. Een verandering van aanpak kan ervoor zorgen dat de bouwsector zijn impact op het milieu drastisch kan verminderen. En laat het net dat zijn wat onze planeet nodig heeft…
Florian Loosen (2023). Design for Assembly: de transformatie van een traditionele bouwmethode naar een demonteerbare methode. Diepenbeek: PXL, bachelorproef bouw. Promotoren: Veerle Custers, Heidi Gilis, Philip Vanmontfort.
Contact: florian.loosen@pxl.be
